GC 21: PATAU KOHNA KINOLH
JESU ong kumkik baih nading tangkona ah William Miller leh a pawlte in ngimna khat bek nei in thuhilh uh hi. Tua in thukhenna hun ading kiginkholh ding bek bulphuh uh a hi hi. Biakna nei ka hi a ci mite in lam etna maan ah a khanlawh nading uh, gamtat hoih zaw a neih nading uh, Pasian kianga ki heei a a ki sik kik nading uh thu gen a hi bek uh hi. “Amau in pawl tuam khat peuh phuan a biakna phel khap ding ngimna nei lo uh hi. Pawl tuam tampite lak ah na asep uh hangin amaute pawlpi ki ukna leh ki lom-na te uh sukhak sak nuam lo uh hi”.Miller genna ah, “Ka nasepna khempeuh ah a omsa pawlpi khat peuhte kiang panin pawl kai khia in pawl tuam phuh ka sawm ngei kei hi. Khat pen eu khia-in khat meet nading bawl ka sawm ngei kei hi. Vekpi-a phat tuam nading ngaihsun in ka sem hi. Khrist hong pai nading thu pen mi khempeuh in a lawp tek dingin ka seh lel hi. Tua thu kei tel zah-a a tel lo mi, a lawpna neu zaw deuh lel ding hi-in ka ngaih sun a, a tuam-a ki khopna zong a kul lo ding in ka seh zawk a hi hi. Ka ngimna pi pen in mite Pasian kiang ah hei zo in leitung in hong tung ding thukhenna phawk le uh a, ka mihingpih te in lungsim ki ging khol in lung muang takin Pasian muthei dawnthei le uh ka deihna bek a hi hi. Ka thu gen a um mite a tam pen in pawlpi tuam tuam pana hong paite ngen a hi uh hi,” ci hi. – Bliss, “Memoirs of Wm. Miller,” p. 328.
Pawlpi khempeuh puah kim ciat sawm ahih mah bangin tawl khat sung ama nasep ki paakta mah mah hi. Ahih hangin biakna makai siate in Jesu Lam-etna upna pen nial uh ahih (376) manin tua thu-a buaina a beisak nuam uh hi. Pulpit pana a lang pan’ bek uh zong hi loin nihveina hong pai ding a ki hilhna peuh mah ah a va ki khawm lo dingin a pawlpi mite uh dal uh a, pawl sung ki khop khawm ding lawpna na ngawn a gen ding uh a khaam uh hi. Thu um mite in amaute ki bawlsia in ki buai sak hi cih a mu uh hi. Amau pawl ciat it uh a, tua pawlpi tawh kikhen khiat ding ut lo uh hi. Ahih hangin Pasian Teci pan’na ki nial a, hilhkholhna va dawp tel ding lah ki phal lo zel ahih manin, Pasian tunga thumaan ding thupi zaw ci-in hong ki map bawl zel uh hi. Pasian thumaan teci pan’na a khak tan nuam te pen Khrist’ pawlpi’ aphut, “thumaan khuampi” bangin sang zo nawn lo uh hi. Tua ahih manin amaute in apawlpi lui uh panin ki khen khiat ding hoih zaw hong sa ta mai uh hi. 1844 khuakhal hun ciangin mihing 59,000 bang a pawlpite ciat panun hong leeng khia ta mawk uh hi.
Tua a ki pan in U.S.A. bup pawlpi omte in a et dan uh hong tuam pian hi. Kum tampi sung leitungte omzia, ngeinate zuih pihna a khang khang den hi a, leitung vai a khan’ zah mah zui in khaa lam vai pen a niam suk suk na hi pah leu leu hi. Ahih hangin tua kum ngawngaw ciangin pawlpi khempeuh niamkiat suk lua uh ahihna hong ki langkhia vat hi. Bang lawh ding cih thei loin aki om bibiai laitakin bang hangin tua ci hiam cih pen pulpit pan leh laikhetna te panin hong ki theh khia hi.
Philadelphia a siakhawk kikhopna khat ah akitaangzat Laisiangtho khiatna bu bawlpa leh tua khua-a Pastor dawk mah mah khat ahi Mr. Barnes genna khat ah, “kum 20 sung sia sem ta inga, a neek khawm bawlpihna a nunung pen dongin pawlpi sung ah, lah ki kiam lo, lah ki khang lo hi. Tu in zong khanlawh na lah om lo, ki khelna lah om lo, na sem siapi te lah thupha ah khan’ na nei lo, khaa gupna ngah nadingin thu a dawp lah om lo hi. Nasep tam a sum bawlna leh van laakna leitung lam nasepna lungsim hong khang hi. Tua pen pawlpi khempeuhte om zia a hi hi” ci hi. – CongregationalJournal, May 23, 1844.
(377) Tua kum February kha in Oberlin College-a Professor Finney in zong: “I gam-a Protestant te lak ah taang pi omzia pen ki puahna lam tawh kisai in, lah lawp lo, lah sia lo, ki om di de lel hi. Ki awng-hon’na pawl khat a om hangin a taangpi muhin ki lang khia tham lo hi. Pawlpi khempueh ah ki puahphatna omlo hi. Khaa lam thu ah lawpna pen bei khia khin phiala, a lauhuai mah mah ciang kitung suk hi…. Pawlpi mite ki zepna khang mah mah a, Pasian um lo mite tawh gual nopna, laam na, pawi bawl khawmna te ah I ki zom pha mah mah hi. Tua bek mah ih khantoh na ahi ding hi. Hih a huai sia thu gen gen nawn dah ni. Pawlpi omzia taangpi dah huai in niam kiat mah mah cih teci tampii hong lahte kicing lua hi. Pasian kiang pan gamla pial khia khin lua uh ahih ciangin amaute kiang panin Topa ki heemkhia khin ta hi” ci hi.
Religious Telescope lai a gelhpa khat teci pan’na ah: “Tu laitaka biakna lam kiamsuk zia pen ni dangin ki mu ngei nai lo hi. Pawlpi in mantakin a khanlawh ding kisam hi. Zion a it pepeuh in hih zaha kiamna a piang sak thu pen muh khiat mateng zonkhiat ding kisam hi. Mite lungsim omzia ih et ciangin kikheelna man ‘a tawm lua leh ki haal lua cih ih mu hi. Tua hang in mawh bawlte tha hat uha, mot tatna uang lua ahih manin, ‘Pasian in a thupha piak ding mangngilh ta hiam? ahih kei leh, hehpihna kong hoh ki khak ta hiam?’ i ci kha phial mai ta hi.”
A hang omlo in tua bang omzia pen pawlpi sung ah mawk pian’ ngei lo hi. Ih mi nam, pawlpi, leh mimal in khaa lam khuamialna hi zaha ih thuak pen Pasian in a siangtho hong hehpihna tawh a huh nop nawn loh man hi lo hi. Mite tung a hong piak A khuavak pen awl mawh lohin aki nialmanin tua bang hong tung a hi hi. Khrist hun-a Jew te tangthu ah zong hih thumaan nasepna ki lak tel hi. Amaute leitung vai-a a na ki piak luatna uh tawh (378) Pasian leh a thu na mang ngilh uh hi. Tua manin a lungsim uh mang in, leitung lam bek na ngaihsun uh hi. Mes-siah hong pai masakna pen na thei khial uh a, amau ki saktheihna leh uplohna hang un Honpa na nial kha uh hi. Tua bang hi napi un hotna thupha a theih theih nading uh leh hotna a ngah ve ve theih nading uh Pasian in dal tan sak tuan sam lo lai lai hi. Thumaan nial mite in bel vantung’ letson deihna nei lo uh hi. Amaute in “khuavak mun ah khuamial koih uh a, khua mial mun ah khuavak koih” leh bung uh hi. Amau sung ah mialcipna tun’ dingin khuavak nial uh hi. Bang zah in khuamial lian ta thong hiam!
Pasian bia lim mah pua napi Kha Siangtho in akop pih loh cianga om lel se pen Satan ngeina tawh ki lem mah mah hi. Lungdamnathu anial khit uh teh Jewste in a tanglai ngeina te uh hanciam pha kaan a teeltuam hihna zong a neih lai nop uh hangin Pasian ompihna ki lang nawn lo ahih lam nial thei lo uh hi. Daniel hilhkholhna ah Messiah hong pai ding hun leh a sih nading hunte theih khialh loh nadingin gen sit-set napi, Rabbi te in hilhkholhna a hun seh pian khat om leh taai in samsia mawk in, hilhkholhna kan hetlo uh hi. Israelte mittaw sa leh ki sik kikna om het lo sa in kum 1800 sung bang om khin uh hi. Hotkhiatna pia thupha zong tuan loin Lungdamna thupha peuh mah phawk-in zong nei lo uh hi. Vantung pana kipia khuavak a nolhte adinga lau huaina leh kihtaak huai ki hilhte zong thu don tuan peuh mah lo uh hi.
Na khem peuh pen a haang a om man-a piang khia hi ham tang hi. Ngaihsun sun-a maan a sak, sep ding hi ci-a a ngaihsun te ama deih dan a hih loh man-a a thu neu seh manun a tawpna ah thumaan leh thukhial khentel thei nawn loin hu-sam zel uh hi. Theih theihna te mial a, sunglam upna te hik cip in, lungtangte khauh a, khaa te in Pasian kiang pan pai khia uh hi. Pasian thumaan a na ki nuihsatna mun peuh peuh ah pawlpi pen khuamial in tuam dinga, upna leh itna dai-in ki meel maakna leh ki thutuah lohna a hong lut ding hi. Pawlpi mite in leitung vai bek lawp-in a tha neih teng uh tua lam ah zangh ding uh a, mawhnei te ki (379) sik kik nuam loin ngawngkhauh ding uh hi.
Vantung mi khatna tangko Mangmuhna 14 sung thu in Pasian thukhenna hun pukaak a, mite in Amah kihta in a biak nadingun a sawl hi. Tua pen Pasian mi a kicite in leitung a thaang huaite lak pan ki khen khia in leitung kih huai zia leh nung tolh zia te tel muh dingin sap khiatna a hi hi. Pasian in pawlpite tunga hih thu puak zangin patau a na ko a hi hi. Tua thu a na saan’ uh leh, Amah tawh a ki gamla sak siatna teng nil khia ding uh ahi hi. Topa maii ah ki niam khiat na tawh Vantung thupuak na saang in, Topa’ mai a dingg thei dingin na ki ging uh hi leh, Kha Siangtho leh Pasian vangliatna amaute lak ah hong ki lang ding hi. Pawlpi in ki pum khatna ban ah upna, leh itna thupha mun tung kik ding uh hi. Sawltakte hun lai bang in thu um mite “lungsim leh ngaihsutna ki khat in” luang khawm ding uh a, “Pasian thu hang tak in a gen” thei ding uh hi. Tua hi leh “Gupna a ngah ding mite zong ni simin Pasian in akibeh lapsak” ding hi. Sawltak 4:32,31: 2:47.
Pasian mi a kicite in Ama thubu pana Laisiangtho khuavaak hongtaang a om bangbang na saang le uh pum khat suah nadinga Khrist thu ngetna ngah ding uh a, sawltakpa gen “Kha Siangtho pumkhatna, lungmuan’na sunga lom khatna,’ ngah thei ding uh hi. Ama genna ah, “Pumpi khat, Kha Siangtho khat, lungsim-khaa khat, lam etna khat, Topa khat, upna khat, tuiphumna khat hi dingin hong sam hi” ci hi. Efesa 4:3-5.
Jesu ong pai baih ding thu a saang te in tua thupha te ngah takpi uh hi. Amaute in pawlpi tuam tuam pan-a hong ki kaikhawmte hi napi uh in, amau pawlpi van gikte lei ah paai uh hi. Pawlpi thukhamte balzaan-in kum tulkhat maan’ nading vai Laisiangtho hilhna tawh kituaklo upnate nu sia uh hi. Nih vei pai nading lam etna maan lo te maan sak in, kiphatsakna leh leitung vaite phiat siang uh hi. A khial te a maan in bawl uh a, lungdam tak leh lungsim kituak in om uh ahih manin, lungdamna leh ki itna in ki ukna pang pi a suak hi. Hih upna in tua thu a saang mi tawmno te uk (380) ahih leh, mi khempeuh in na saang ciat uh hi leh mi khempeuh tung ah tua bangin a tung pah ding a hi hi.
Ahih hangin pawlpi a tam pen in tua patau kona na saang lo uh hi. “Israelte galvilpa” bang a hi ding sia semte in Jesu hong pai nading thumaan phawkna (token) a nei kin ken ding uh hi napi, thumaan lah thei lo, kamsangte genkholhna lah thei lo, hun ciamtehnate lah thei lo mawk uh hi. Leitung lam etnate khang a, ngim na lianpi pi tawh lungsim buai zaw uh ahih manin Pasian itna leh muanna banah thumaan lunggulhnate daai hiau hi. Tua lak ah hih tangkona a ki piak ciangin ma nial nopna leh uplahna bek hong tho khia ta mai hi. A thu in zapi zeel la, pawlpi mi nautang te in hilh uh hi.Langdo na bek tawh na ki nial ta mai hi. Taang lai-ate mah bangin Pasian thu teci pan’na ah, “Kumpi te leh Pharisee te in a um uh hiam?” cih dotna te mah hong pai kik lel zel hi. Hilhkholhna hun sehna te a nial nop uh hangin ki nial thei lo ahih manin mite in tua hilhkholhna pen sin beh nuam nawn vetlo zaw uh hi. Hih hilhkholhna bute ki seel cip phot hi. Eite theih zawh ding hi lo hi ci uh hi. Mihonpite in a Pastor te uh pum muan’ uh a, tua patau kona pen ngai nuam lo uh hi. Dawk sak leu uh “pawlpi panin ki nawh khia ding ” ahih manin, pawl khat te in maan sa na pi ki dawk sak ngam lo uh hi. Pasian in pawlpi sit tel a a puah siang nadingin a thupuak pen leitung deihna lel tawh om te bang zah-in tam zaw a, cih thu leh Khrist a ngai tak tak te tawh a ki lamdan’na kilang sak a hi hi. Vantung lam a lawpna uh sangin leitung tawh a kizopna uh khauh zaw hi. Amaute in, lungsim teng a zong khia thumaan pen nusia in leitung pilna lam thu ngai dingin a ki hei khiat san ta thong uh hi.
Vantung mi khatna tangko a nial uh ciangin amaute ki puah phat nading vantung thupuak a nial uh suak uh hi. Pasian kiang pana thupha pen nuihsan in sim mawh uh hi. Pasian kiang pan amaute akhen khia gitlohna pen a nial sang sik un leitung tawh kilem nading a zong zaw ta uh hi. Tua manin pawlpite sunga lauhuai khaa lam sihna, nungtolhna leh leitungte tawh ki batnate 1844 kum in hong piang hi.
Mangmuhna 14 sungah vangtung mi masa pen vantung mi nihna in zui in tangko leu leu hi. “Nu leh pa’ khialna tawh kipawl ama hehna leenggahzu mi pawl khem peuh a dawnsak khuapi lian Babylon a cim zo hi! a cim zo hi ” (Mang. 14:8) ci hi. (381) “Babylon” cih pen “Ba-bel” kammal pana hong pai hi a, Buaigawp, cih na ahi hi. Laisiangtho sung ah tua min pen biakna lam pialna, khialhna a tuam tuam lahna-in ki zangh hi. Mangmuhna 17 sung ah Babylon a cih pen numei paktat tawh lak in, pawlpi a gennopna lim ahi hi. A siangtho numei a cih ciangin pawlpi siangtho genna ahih mah bangin numei paktat ginalo a cih ciangin a lampial pawlpi a cihna a hi hi.
Laisiangtho sung ah Khirst leh Ama pawlpi kinaina zia a gen ciangin nupa omkhopna tawh genteh zel hi. Topa in ki teen’na siangtho tawh a mite hong pawl a, Amah pen A mite Pasian hi ding a, amaute zong Ama aa bek hi ding in a deih hi. Ama genna ah, “A tawntunga ka zi dingin nang ong kiciam pih in, thumaanna tawh nang kong kiciampih dinga, thukhenna maan leh itna thuneem tawh migitna lak-in kong teen’ pih ding hi” ci hi. Hosea 2:19. Khatvei leu leu, “Nang tawh ka ki teeng zo hi” Jer. 3:14 ci lai hi. Paul in Laisiangtho Thak sung ah, “Nungak siangtho bangin Khris kiangah kong piak nadingin pasal khat tawh ka hong kiteng sak zo,” (2 Kor. 11:2) ci hi.
Pawlpi in Khrist tungacitakloin, amuan huaina teng leh a ngaih baanna teng Ama kiang pan la khia in leitung lam ah ki hei hi. Leitung nate lunggulhnain lungsim a uk ciangin nupa ki teen’na kamciam a palsat bang a hi hi. Isreal te in Topa kiang pan tai khia a a mawh uh ciangin alamdang mah mah Pasian itna sim-mawh in nusia uh hi. Tua thu Topa Pasian in a genna ah, “tenpih dingin kong kamciam hi.” “Nangmah na meel hoih lua a, kumpigam sung ah na hampha hi. Na meel hoihna tawh lawkite lak pan na ki lang khia a, Keima thuneem-na hangin na kicingtaak a, na tung ah tua kicin’na leh na ki dawkna hangin aang zuak na suak hi.” “A zulhtat zi in a pasal kiang (382) pan ki khen khia bangin nangmah in Kei tung ah zehphii nuam lungtang na nei hi Isreal innkuan aw, Topa in ci hi,” “thuman lo zi in a pasal anusiat bangin…kei tung ah nong thu man kei uh hi.” ci hi. Ezek. 16:8; 13-15, 32; Jer. 3:20.
Laisiangtho Thak ah Khristiante in Pasian sangin leitung a deih zawkna uh a genna ah tua bang pian khat mah agenna om hi. Sawltak James in, “No numei leh pasal mawhna bawlte aw, leitung tawh kipawlna in Pasian gal a hi theilo na hi uh hiam? Tua ahih ciangin leitung tawh kipawl mi peuh mah in Pasian gaal ahi hi.”
Mangmuhna 17 sunga numei (Babylon) pen, “Tua numei in asan a eng puante silhin, kham tawh, suang manpha tawh , pala tawh kizeemin, a khutah ama gitloh gamtat khihuaina a hi muhdahhuainte tawh adim kham tawh adim kham hai atawi hi. A taltang tungah, thu thukpi, ‘Leitungah a om Numei Gilote leh leitung kihhuaiinate Nu Babylon Khuapi’, ci-in a min kigelh hi.” Kamsangpa genna ah, “Tua numei in zong misiangthote’ si ahi zongin, Jesu’ teci pangte’ si ahi zongin kham in a om kamu hi” zong ci hi. Mang. 17:4-6, 18. Tua vangliatna pen kum za tampi sung gilo taka Khristian gam a uk cip Rome a hi hi. A sanciip leh ausan meelte, kham leh suangmanphate, kepte pen kumpite nangawn tunga uk zawkna anei, a ki-pha-sak Rome thuneihna a kawkna ahi hi. Tua sim loh “Misiangthote’ sisan akham” leh Khrist nungzuite gilo taka abawlsia vangliatna dang omlo hi. Babylon a mawhsakna dang khat zong, maan lo taka “leitung kumpite” tawh a ki zopna tawh a mawhna ahi hi. Tua pen Topa kiang pan ki khen khia a lawki te tawh a ki zopna pen Jew te banga aang zuak a suahna a hi hi. Tua lim mah zui leu leu in Rome te in zong leitung thuneihna tawh na ki nin sak in mawhsakna a thuak hi. Babylon pen “paktat nu” na kici hi. Ama tanute zong pawlpi mah hi ve ve uh a, ama upna tawh a kizom, thuciin lel khawng a zui, ama nung a zui, thumaan paai khia-a leitung tawh a kizom Pasian mawhsak ahi uh hi. Mangmuhna 14 in Babylon (383) cipna pulaak hi. Tua pen khat vei lai-a a siangtho-a ki saang biakna pen tu-in a nin hong suak cihna a hi hi. Hih tangkona in thukhenna hun a gen khit-a ki gen ahih mah bangin ni nu nung hun-a ki tangko ding a hi hi. Rome bek ki ngawh thei nawn lo hi. Bang hang hiam cih leh, amah pen a puukna kum za tampi sung hi khin zo hi. Tham loin Mangmuhna 18 sung ah Pasian mite Babylonte lak pan hong pai khia ding in ki sam khia hi. Hih Laisiangtho genna en leng, Babylonte lak ah Pasian mi tampi om lai ahihna ki mu hi. Tua ahih leh, tu hun in bang cii pawlpite lak ah Khrist nungzuite a tam pen om uh hiam? Hih pen uplah ding zong hi lo hi. Upna ka nei hi a ci Protestant pawlpite lahna ahi hi. Amau te hong thawh khiat tuung lai un Pasian saan’ theih hoihna nei, thumaan deih-a Ama thupha ngahte a hi uh hi. Thu um lo leitungte nangawn Lungdamna thupha saan’na hangin mai nawtna nei uh hi cih a mu tek uh ahi hi. Kamsangpa in Israelte kianga a gen in ah, “A pau bang het lo dingin nang hong bawl ka hih manin na meel hoihna gam khem peuh ah kithang kawi kawi hi.” Ezek. 16:14,15. Ahih hangin amaute zong Israelte puukna mah ah puuk leu leu uh a samsiat-in a om uh hi. Amaute in Pasian um lote tawh ki pawl theih nading bek deih leh sep bel in nei zaw ta uh hi. “Ahi zongin na tuah peuhpeuh luppih ding zolna-in na meel hoihna leh na minthan’na a sia lamin na zang hi.” Ezek. 16:14,15.
“Leitung kumpite” tawh kipawl in kih huaina khaap mah azui Protestant tampi takte cihna ahi hi. Gamuk Pawlpi leh leitung kumpi hihna tawh kip a sawm, leh leitung deihsakna a zongpawlpi dangte agenna zong ahi hi. “Babylon” cih ciangin a buai huai pawlpi om zia zua te cihna hi a, Laisiangtho sung upna te phiat khia in sim zawh loh-a tam pawl tuam tuam a phuan phuan te, upna phuaktawm a ki tukalh zia zuate a genna ahi hi.
57.
Rome pana hong leeng khia pawlpite leitung tawh mawh in akipawlna baan ah mi dangte tung ah a lah khiat gamtat dang dang nei lai uh hi.
Roman Katolik te laigelhna khat ah, “Rome Pawlpi in misiangthote a zahtakna hangin milim biakna ah mawh baang ahih leh, Khrist ading biak inn khat a neih sial in Mary ading sawm a nei, Romete’ tanu ahi Church of England zong (384) tua mawhna pan peng thei lo ding hi,” ci hi. – Dr. Challoner, “ The Catholic Christian Instructed,” Preface, pp. 21,22 (ed. 1897).
“Tulaitak a Rome pawlpi ih cih pen antichrist lung sim pua a gam tang hi cih pen uplah na ding thu khat bek omlo hi. Protestant pawlpi te-in zong siatna leh gitlohna pan kipuahpha nawn lo uh ahih man in antichrist lungsim mah a vom suak uh hi” ci in Dr. Hopkins in ATreatise on the Millennium cih a lai bu sung ah pulaak hi. Samuel Hopkins, Works, vol.2, p.328.
Dr. Guthrie in Rome pana Presbyterian pawlpi a ki khenkhiatna thu a gelhna ah: “Ih pawlpi in a Laan tung ah Laisiangtho ki leemsa, leh a lai zial tung ah ‘Laisiagntho pan zong khia un’ cih kammal bulphuh tawi kawm-in Rome kong vang pan I pusuah mah bangin, tua Babylon panin gen banglo in ih siangthotakpi mah hiam?” ci in dotna khat a koih hi.-Guthrie, John, “ The Gospel in Ezekiel,” p. 237 (Edinburgh ed. 1857).
Spurgeon genna ah, “Church of Englandte in biakna zehte a thupi bawl ciangin a a siantho-na uh baanbaan in bei bei a, Pasian um lote thukhun sung ah a lut lut tawh kibang hi. Hoih dinga I up mite nangawn thu upna bulpi panin ki hei khia khia mawk hi. Cial khat khit cial khat, Englandte in a mawh siat huai Pasian uplohnate khuaibaal bangin limsa in zui zui uh hi. A tawpna ah haang san takin pulpit dong nangawn ah lut pih uh hi. A min-in Khristian mah lah a kicih ve ve ding hun a hong tung hi ci in ka um hi,” ci hi. Lampial kipatcilna bang hiam? Bang ci bangin pawlpi in a gen nop mah mah Lungdamna Thu panin pial khia masa phot kha uh hiam? Lawki thu pomin a gamtat bang a zuih uh man-in, Khristian mah kici napi lawki thu na saang uh hi. Paul in ama hun lai phet in, “a ki seel gitlohna in tu nangawn in na asem lai tak hi” na ci hi. 2 Thess. 2:7. Sawltakte hin’ lai teng pawlpi in siangtho takin kip lai hi. Ahih hangin kum zakhawk nihna bei kuan ciangin pawlpi a tam pen te in biakna zia thak khat hong nei uh a, a maan-a a gen nopna a hoihna teng dawk nawn loin, nungzuipi teng lah han sung tung khin uh a, a tate uh leh mi thak ki ngah beh te in,…nasep dan hong khel uh hi.”- Robinson, Rob-ert, “Ecclesiastical Researches,” ch. 6, par. 17. (385) Mi thak angah nop man un Khristian upna din mun niam khiat uh a, “lawki tuileet pen pawlpi sung ah hong luang in, a lawki ngeinate, agamtat te uh leh a milimte uh zong hong lut pih uh hi.” – Gavazzi’s Lectures, p. 278 (ed. 1854). Khristian pawlpi in leitung a uk kumpi te maipha leh huhna a saan’ uh ciangin mipi in zong zuih kul pah a, Khristiante hi sam napi in a tatak in “lawki” lungsim anei mitampi pawl sung ah ong om hi. Tua bang in pawlpi sung uh ah milim biakna a hong lut pah hi.” – Ibid.
Tua bang pian vi ve mah pawlpi khempeuh phial ah pianga, amau lah Protestant te mah kici ve ve ciat mawk uh hi lo a hi hiam? Apawlpi phuankhiate ciat in aneih uh ki puahphatna ding lunggulhna lungsim pen pai khia ciat mawk uh hi. A suan akhakte in “meel tuam pua in” na hong sem tek mawk uh hi. Mitsi tentansa in a ki zui ngeisa bang ci in zomzom mawk uh hi. A mai nawt nading uh thumaante nial in, puahphat te tate in ki niam khiatna, pumpi nialna, leh leitung nusiatnate tawh gamlapi ki kaak ta uh hi. “A masa a hoihna, gennopnate” ki dawk nawnlo hi. Leitung thute in pawlpi sung ah tuileet bangin luang lut a, “lawki ngeina le a gamtat ziate ban ah milim te phut kip ta hi.”
Ala! Tua leitung tawh kipawlna khang han han ven, “Pasian gal” suahna pen lau huai zen mah si! Tua pen mah lah Khrist nungzui akineihte in nop a sak pen uh hi ta thong veh! Bang zah takin Khristian a kici minthang pente in Laisiangtho thumaan tawh ki gamla ta hiam! ei leh ei kideeknate, gennop-a lungsim hoihnate, Pasian zahtaakna cihte gamla mah se! John Wesley in sumzatna maan a genna ah, “Talen manpha khat pen a neng khat na ngawn mit’ deih thu mawk mawk khat peuh, a uang lua leh a manpha lua puan leina peuh, a kullo kizepna peuh leina-in zangh kei un. A khel avet in ki zeem loin na inn sung van zatte uh zong a uang lua a manpha lua hi loin a tam man lua milim khawng, a tam bei lua inn zut khawng leh khamtui zut khawng ah na sum uh mawk bei sak kei un. Hih leitung nuntakna nop zat kiphatsakna peuh, mite’ pi muh ding lel peuhte in na sum uh zangh kei un. ‘Na sep ding bang maan takin sem peuh le cin mite in nang’ thu a gen teh thu hoih hi lel nading hi’. Na pumpi puan au-san tawh paun-neel tawh zeem-a ni sim-a an lim na neek” lai teng bel mite in hong pi et mah dinga, na thupina, na citna leh, na zin le leeng do siamnate hong kiphat mah ding hi. Ahih hangin tua pibawlna pen enlah lua dah in. Pasian kiang pana zahtakna pen (386) deih pha zaw in.” – Wesley’s Works, Sermon 50, “The Use of Money. ” Tu hun-a pawlpi tampi te in tua bang hilhna awlmawh het lo uh hi.
Biakna nei hih lel pen leitung ah ki angtan na khat ong suah uh hi. Ukpite, gamvaante, Upadi siamte, Zato nasemte, leh Sumbuktein mite lakah zahtaakna leh muan’na a ngah nadingun pawlpi mi suak uh a, tua tawh amau leitung vaite azom uh hi. Tua bangin Khristian hihna tawh amau gamtat hoih lote khuh in a tuam uh hi. Biakna pawl tuam tuamte in hih leitung lungsim bek anei a ki tuiphumte’ hauhna leh huzaap tawh mi lak a dawk ding a hanciam to to uh hi. A kidawk pawlpi thupi mah mahte bang in a nasia thei pen pen-a ki dawk dingin kongzing thupi pen pen munte ah a biak inn uh lam uh hi. Biakna pia mite zong a tamman pen pente tawh ki zeemin tee lialua uh hi. A siapa dingte uh zong mi huup thei ding, leengla do asiam mite khasum tampipi tawh acial uh hi. A mite sermonte in zong mawhnate kawk khia loin kuamah a naa sak lo, ki zep siamte bil in a ngaih nop, a lungdam sak te hi ding hi. Ki seelsim asiam mawhneite pawlpi laibu ah ki gelh a, mawhna teng zeem hoih in Pasian min pua khem in kisel khin khian hi.
Tu hun leitunga Khristian te om zia leitung thuthang zaksakna laihawmkhiat khat ah, “Pawlpi in a khang hun-a mi lungsim zui in a hun-a mite deihzia zui zel uh hi.” “A khang deih bangin biakna leh paaina nei uh hi.””Mi’ lung sim azol zawhna ding un ahih theih khem peuh tawh ahan ciam hi” ci hi. New York Independent sunga a gelhpa in Methodist pai zia a gelhna ah: “Pasian mite leh biakna nei lo mite kikaal kibat lohna pen awk-in-valh a, ki liah sem sem in, mi tha nuamte in tua ki lamdan’na te a bei siang theih nadingin sem khawm, ne khawm, gualnuam khawm a om theih nading un hanciam in sem uh hi.” “Biakna lian mah mah te in a pawlpi mi uh a pun’ nading leh a pawlpi’ meet nading a pia mite a ngah theih nading uh hamciam bel in aneih uh manin, a pawl mite uh thu man ah a makaih nawn kei uh hi” ci hi.
Howard Crosby in: “Topa ngimna bang in Pawlpi a pian nading ih makaihna neu lua hi. Tanglai Jewste mah bangin milim biakna lam hoi in Pasian (387) kiang pan ih lung sim ih heei mang khin zo hi….Tu in zong Jesu pawlpi in thu um lo leitung te tawh ih ki pawlmat hi. Pasian deih nuntak maan panin Khrist nei lote nuntaksia ah ki pawl in, pahtaak zongsatna leh Pasian deihlam zuilo pi in vai ki hawm hi. Tua manin thupha sunga khan’ tohna khempeuh ih lang do kha khin ta hi” ci hi.— The Healthy Christian: An Appeal to the Church,” pp.
141,142 (ed. 1871).
Leitung nopsakna zuihna hangin angsung leh pumpi deih nial in Khrist-ading ki pum piakna cih om nawnlo phial hi. “Tu-a a pangpi pen nasem nupi papi te aneu lai un Khrist ading sep siam nading in a ki hilhte a hi uh hi.” “Tu-in sum leh paai a ki sap hangin, a pia dingin kuamah kiko nawn lo hi. Pawi bawl, pawi lak, thu sit ki neih, an lim ki kup teengta ki neih khawng, gual nop theih nading khat peuh peuh bawl sak un.” 1873 kum January 9 ni in Wisconsin-a Governor Washburn in a kumcin thupulaakna ah hi bang a ci hi: “thai kaap na bek a ki zangh saang pawl khat te phiat nading thukhun koih a kul ding bang hong hi ta hi. Mun ci teng ah tua bang om hi. Geel tek tek ahih loh hangin biak inn te na ngawn khat vei vei dawi nasepna in kizangh zel hi. Letsong zonna, pawi lahna peuh letsong ding van zuakna peuh, khat vei vei biakna lam huhna hawm khiatna peuh in ki zangh hi. A tam zaw in vai thu pi het lo Ongbali (lotteries) hawmna peuh, letsong kituhna mun peuh in ki zangh hi. Tuate khempeuh sum ngah nopna vai vive ahi hi. Lungsim sia in a hong zongsangh sak theite vi ve a hi hi. A diak diak in nasep gim khol lo khat-a ngah theihna, leh sum iiplahna ih khangnote hansuahna a suak hi. Mi thupi zahtaak huai ulianpipi a kicite na ngawn tua bang a ut uh ciangin ih gam ah khangno te kimawlna hoihlo, zongsatna tuam tuamte ah puuk ding cih pen a lau huai na a ki tel sin sen in ki mu hi,” ci hi.
Leitung lungsim paaina in Khristian pawlpi khempeuh a hong sim hi. Robert Atkins in London-a a thuhilhna ah, England gam pen khaa lamah neng cipin khuamial sung atunna na thu gen ah: (388)“Dikna thumaan pen leitung pan kiam khin hi. Kuamah in awlmawh-in zong nei nawn vet lo hi. Tu hun-a biakna nei-a kinei khempeuh leh pawlpi kimah, leitung iiplahte, leitung vai tawh a ki diahte, noptatna a iiplahte, zahtaakna ngah ding a ut te ngen ahi uh hi. Amaute Khrist tawh a thuak khawm dinga kisam te hi napi uh in neh thawhna leh sim mawhna a thuak thei lote ngen a hi uh hi…. Lampialna, lampialna, lampialna vi ve biak inn kongkhakpi tung khempeuh ah ki gelh hi. Tua din munah a om lam uh ki phawk uh hi leh lamet a omlai ahi uh hi. Ahih hangin tua bang sang sik-in ‘Eite I hau hi, na I nei hi, bang mah I ki sam kei hi’ ci in ki ko zaw lai uh hi” ci hi.- Second Advent Li-brary, Tract No. 39.
“Nu leh pa’ khialhna tawh kipawl ama hehna leenggahzu mi pawl khempeuh a dawn sak”na hang in Babylon in mawhsakna a thuak ahi hi. Khamtheih leenggahzu leitung mite dawn sak hi a cih pen leitung liatna tawh aki zop man-a a ngah upna maanlo a hilhna thu a genna a hi hi. Leitung tawh ki pawlna in upna sia sak a, amah in zong leitungte upna maan lo huzaap kih huai hilhsawn ahih manin a kitel leh a baihlam Laisiangtho thute a langdo suak ahi hi.
Rometein mite kiang panin Laisiangtho hum cip in, amau hilh bang bang azui lel dingin mite azawhthawh sawl uh hi. Biakna Puahphatna huhau in Pasian Laisiangtho thu tawk kizui in mite hong ki puahpha kik sak hi napi tu ciang leu leu in puahphatna tawlnga sak in Laisiangtho thu sangin amau pawlte thu mang zaw dingin ki hilh mawk leu leu ta uh hi mah lo hiam? Charles Beecher in Protestantte omzia a genna ah: “Amau in a pawlpi upna luan’ dan uh a gensia zek khat om leh, siangtho pa a kici te in a misiangthote uh leh thahna thuakte a kigen siat ciangin a zak dah uh mah bangin za dah uh hi. Tua Protestantte lak a Evangelical pawlpi a kici te peuh mah bang hoh kipumkhat lua in amau sung leh Laisiangtho baan ah a bawltawm uh laibu pawl khat tawh ki tuaka a pomte lo buang thuhilh sia suak sak thei lo uh hi….Tua thuguikhun in Laisiangtho thuman dalna a suak hi. Romete khaam (389) cip mah bangin Laisiangtho khaam cip ding ngimna kawi lo ngal a dang ki ngawh thei lo hi.” –Sermon on “ The Bible a Sufficient Creed,” de-livered at Fort Wayne, Ind., Feb. 22, 1846.
Siate in Pasian thubu kammalte pholhkhia in Laisiangtho sung thumaante theih kul hi a ci-in ahilh uh hi. Tua ciangin, mipil misiam, Laisiangtho thei-a kinei siate hong ding khia in, thumaan pen upnapial ci zaw sop uh hi. Thumaan a kante a tuam khat-in a heii khia zel uh hi. Leitung in Babylon leenggahzu kham lo hi leh mipite in Pasian kam mal thumaan thu gunte hangin ki kheel ding uh hi. Biakna upnate zong buai huai in a ki tukalh lia lua bangin ki mu ta a, mite in a koi pen zui ding ih hi hiam cih nangawn theizo nawnlo zah in a om uh hi. Leitung mawhnate leh ki sik kik lohnate in pawlpi Biak inn kong mai ah bok in mite ngak uh hi. Mangmuhna 14 sunga vantung mi nihna tangkona pen 1844 kum khuakhal laitak in kihilh hi. America gam sung pawlpite tung mah ah thukhenna hun hong tung zo hi, cih tangkona ki tam gen pen hi. Zong na ki nak nial pen a hih mah bangin, ki tang kawk pha pen pah a, pawlpite nung tolhna zong tua lai ah a na sia pen hi pah hi. Ahih hangin 1844 kum in vantung mi nihna tangkona pen tung kim nai lo hi. Pawlpite in Jesu ong kumkikna ding tangkona khuavak a nial man un a lungsim uh puuk khin hi. Ahih hangin tua puukna pen a mong tung nai lo sam hi. Hih thumaan tuam vil vel pen nial nial lai uh ahih manin amaute din mun niam sem sem hi. “Nu leh pa khialhna tawh kisai ama hehna leenggah zu mi khempeuh dawn sak” ahih manin Babylon puuk zo hi, cih pen tu in kici lian thei nai lo zek hi. Leitung tawh kipawl lungsimte tel khen nadinga hong kipia tuhun thumaan pen in Khristian gam khempeuh a a upna uh ki phutsa te kawk khiat nading hi a, mulkim huai leh a lau huai mawhsakna zong hih vantung mi nihna tangkona sung mah ah ki hel lai hi. Lampial nasepna zong among tung tatak nailo zek sam hi.
Topa hong paikik madeuh in Satan in “zuauna tawh kipawl vangliatna, nalamdang leh dipkuathuai apawlpawlte tawh” nasem ding a, “gupna ngah nading ki-itna tawh kipawl thuman a sang “ lo khem peuh in tua “khemna apawl pawlte” sang ding uh hi, Laisiangtho in ci hi. 2 Thess. 2:9-11. Khristian gamte khempeuh ah hih pawlpi leh leitung kikop omzia a mong a tun’ ma teng, Babylon puukna a dim nai lo ahi hi. Hunte ki khel han han a, Mang. 14:8 a genkholhnathute a tunkim nading pen mai lamah om lai hi.
Khaa lam khuamialpi leh Pasian tawh ki khen khiatna pen pawlpi sung ah a om hi. Tua manin Babylon a hong piang khia a hi ta zongin Khrist’ nungzui maante tampi Babylon sung ah omlai hi. Tua dinmun ah a lungkim zolo mite zong tampi a omlai uh hi. Tu hun adinga kipia thumaan tuam vilvelte a mu kha ngei nai lo zong tampi omlai uha, khuavaak taang zawkhat lunggulh in a om uh hi. A kizoppihsa uh pawlpite sungah Khrist nunzia lim en en in mu zolo uh hi. Tua pawlpite in thumaan tawh kigamla sem sem in leitung tawh hong ki pawl hel uh ciangin, a pawl nihte omzia ki lamdan’ na hong ki lang khia ding hi. Tua ciangin thumaan deih tak takte tawh ki khen khiatna hong piang ding hi. Na khempeuh sangin Pasian a it zawte in Pasian sangin gualnopna a it zaw mite lak ah thaam thaam thei nawnlo ding uh hi. “Pasian biakna puatham teng zui uh a, ahih hangin avangliatna anial mite” lak ah om theih nawnloh hun hong tung ding hi.
Mangmuhna 18 in Mang. 14:6-12 sunga vantungmi thum tangkona a kinial tak tak din mun atunna thu, vantung mi nihna hilhkholhna thu nialte thaman picing takin tung ta ahihna, leh Babylon sung a thaam lai Pasian mite sapkhiat nading thu te alak ahi hi. Hih tangkona pen leitunga ki puak ngei thu khempeuh lak ah a nu nung pen hi a, tua in nasep mahialna ding hi ta hi. Tua hun donga “thumaan thutak umlo in, gitlohna ah nuamsa “ lai laite ki nusia in, zuauthu um lel dingin ki pai san ta ding hi. 2 Thess. 2:12. A um nuam mite lungsim avaaksak dingin khuavaak amau tungah ki pia ding hi. Babylon sunga thaamlai kha Pasian mite in “Ka mite pawlte aw, tua khua gitlohna tawh na ki pawl loh nading uh ahi zongin, ama pulte na thuak loh nading uh ahi zongin, pusauk in hong pai un” a cihna aw hong mang ta ding uh hi. Mang. 18:4.
58